برج گنبد قابوس (برج گنبد کاووس)
برج گنبد قابوس یا برج گنبد کاووس از جمله سازه های معماری ایران می باشد که به عنوان یکی از بهترین آثار تاریخ مهندسی بشر در جهان شناخته می شود. این برج یکی از بناهای مهم استان گلستان می باشد که در سه کیلومتری شهر قدیم جرجان و گرگان امروزی واقع شده است و بنایی تاریخی متعلق به سده چهارم هجری است. این بنا که بلندترین برج تمام آجری دنیا بشمار می‌آید به نام میل گنبد نیز شناخته می شود. در ادامه مطلب همراه ما باشید تا با این بنای باشکوه تاریخی بیشتر آشنا شویم.
برج گنبد قابوس با ارتفاع ۷۲ متر از جمله بناهای تاریخی مربوط به سده چهارم هجری می باشد که در زمان پادشاهی شمس المعالی قابوس ابن وشمگیر، از پادشاهان آل زیار ساخته شده است و بر اساس کتیبه ای آجری که به خط کوفی نگاشته شده و گرداگرد برج نصب شده است، این برج به دستور قابوس ابن وشمگیر در سال ۳۹۷ هجری قمری (۳۸۵ هجری شمسی) احداث گردیده است و نکته هائز اهمیت آن مصالح مورد استفاده می باشد که تماما از آجر ساخته شده است. این بنا اکنون بر روی تپه ای قرار گرفته است که از سطح زمین 15 متر بالاتر می باشد. برج گنبد کاووس از زیباترین و باشکوه ترین بناهای اوایل دوره اسلامی است که عناصر تزئینی کمی در آن استفاده شده است و دارای ساختاری مستحکم، موزون و متناسب می باشد و بقدری زیباست که احساس شکوه را به بازدید کننده القا می نماید.
این اثر ارزشمند تاریخی یکی از جاهای دیدنی گلستان محسوب می گردد که در حومه شهر جرجان (گنبد کاووس کنونی) واقع شده است و به عنوان پانزدهمین اثر تاریخی کشور ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردیده است.
تاریخچه برج گنبد قابوس
تاریخچه برج گنبد قابوس همانطور که در بالا به آن اشاره شد به دوران حکومت قابوس ابن وشمگیر در سال ۳۹۷ هجری قمری باز می گردد. این بنا در طول سال های عمر خود بارها مورد آزار و ناملایمت های بسیاری قرار گرفته است که از آن جمله می توان به حمله قوم مغول در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی اشاره نمود که طی آن شهر جرجان به طور کامل از بین رفت و امروز تنها ویرانه هایی از آن را در سه کیلومتری غرب شهر گنبد کاووس می توانیم مشاهده نماییم. در این حمله خوشبختانه صدمات زیادی به گنبد قابوس وارد نشد. از دیگر ناملایمت ها می توان به کندن حفره هایی به قطر ۲ تا ۲.۵ متر در اطراف پایه برج برای پیدا کردن گنج و کندن آجرهای آن اشاره نمود. همچنین این برج تاریخی توسط نیروهای روس مورد اصابت شلیک گلوله قرار گرفت و اصابت این گلوله ها به شرق و غرب گنبد مخروطی برج، موجب گشت دو تا سه متر از آن را تخریب کند. خوشبختانه با وجود آسیب های فراوان به قسمت های مختلف گنبد قابوس در سال های مختلف تاریخی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت تا همچنان به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری گلستان پابرجا باقی بماند.
معماری برج گنبد قابوس
معماری برج گنبد قابوس بر طبق دسته بندی سبک های معماری ایران از دیدگاه مرحوم پیرنیا، یكی از اولین ساختمان هایی است كه مرز بین شیوه معماری خراسانی و رازی را دارا می باشد و به اوایل دوره معماری رازی تعلق دارد. فرم کلی ساختمان برج به شکل استوانه ای است که به تدریج باریک می‌شود و در نهایت به گنبدی زیبا می‌رسد. از ویژگی این برج می توان به پلانی به شکل ستاره ۱۰ پر آن اشاره نمود که این موضوع حکایت از توسعه علم ریاضیات در جهان اسلام دارد و نشان از هوش بالای معماران آن دوره تاریخی می باشد. از مهم ترین ویژگی های شیوه معماری رازی، استفاده از آجر با بهترین كیفیت در ساخت بناها می باشد و ساختمان این برج نیز تماما از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. نکته جالب در ارتفاع این برج این است که به دلیل نبود تکنولوژی و امکانات، به جای استفاده از چوب بست برای دسترسی به ارتفاعات بالای برج، از متراکم کردن خاک به صورت پله ای و مارپیچ به دور نمای ساختمان استفاده گردیده است تا دسترسی به بالای سازه براحتی امکان پذیر باشد که این شیوه خود نشانی از نبوغ است. پس از اتمام کار ساخت نیز این خاک ها در اطراف برج پخش شده است. همچنین برج گنبد قابوس از سه قسمت پی کند، بدنه و گنبد مخروطی تشکیل شده است که در زیر به آن ها می پردازیم.
پی کند
پی کند اشاره به قسمت پی عمیق بنا دارد که برای این برج در نظر گرفته شده است. پی این سازه بلند عمقی در حدود 15 متر را دارا می باشد و یکی از دلایل مهمی است که باعث شده است این برج با گذشت زمان و همچنین رخداد چندین زمین لرزه و پس لرزه بالای 6 ریشتر هنوز پابرجایی خود راحفظ نماید.
بدنه
بدنه گنبد در واقع فاصله میان پی سازه تا زیر مخروط می باشد که این قسمت به صورت استوانه ای طراحی گردیده است. بدنه برج به صورت کاملا صاف و مدور طراحی نشده است و شکل هایی به صورت مثلث بر روی آن قرار گرفته است. این مثلث ها که در فاصله ی 1.34 متری از هم قرار گرفته اند باعث زیبایی بیشتر برج شده است و از قسمت پی شروع شده و تا زیر گنبد مخروطی که در بالای برج قرار دارد کشیده شده است.
گنبد مخروطی
گنبد مخروطی برج به ارتفاع ۱۸ متر بر روی سقف بنا طراحی گردیده است که دارای شیب تندی می باشد. این گنبد به صورت دو پوسته اجرا شده و بدون هیچ واسطه ای روی بدنه برج به زیبایی تمام قرار گرفته است. جنس آجرهای قسمت بیرونی گنبد با آجرهای قسمت درونی به دلیل قرارگیری در مجاورت هوا متفاوت بود و از نوع آجرهای کفشکی می باشد. نکته جالب توجه گنبد سطح صیقلی و صاف و همچنین شیب تند آن می باشد که باعث شده است حتی پرندگان هم نتوانند بر روی آن بنشینند.
نورگیر گنبد برج
نورگیر گنبد برج در قسمت شرقی آن و به صورت روزنه ای به طول ۲ متر و با ارتفاع 1.20 متر طراحی شده که در قسمت پایین با آجرهای ساده و بر روی بدنه روزنه نیز پوششی از گچ و خاک استفاده گردیده است.
قسمت داخلی گنبد قابوس
قسمت داخلی گنبد قابوس بسیار ساده و بدون هیچ تزئیناتی اجرا شده است و بر روی دیوار داخلی آن نیز آثاری از روكش گچی رنگین دیده می شود.
سر در ورودی
سر در ورودی بنا در ضلع جنوبی می باشد و دارای مقرنس هایی ساده و بسیار زیبا است که از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی بشمار می رود و به همین دلیل از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.
فضای انعکاس صدا
فضای انعکاس صدا از قسمت های جالب و شگفت انگیز برج در قسمت بیرونی آن می باشد. در بیرون برج گنبد قابوس محوطه ای دایره ای شکل قرار دارد که اگر در این دایره ایستاده و صحبت کنید صدای شما به صورت اکو در خواهد آمد و بسیار بلندتر شنیده خواهد شد.
دلیل ساخت برج گنبد قابوس
دلیل ساخت برج گنبد قابوس به درستی مشخص نمی باشد و همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده است. در ادامه به چند نظریه خواهیم پرداخت که شاید دلیل ساخت بنا باشند اما به قطعیت نمی توان درباره آن ها سخن گفت.
آرامگاه قابوس بن وشمگیر
آرامگاه قابوس بن وشمگیر یکی از نظریه هایی است که درباره این بنا مطرح می گردد اما در بررسی های صورت گرفته هیچ آثاری از وجود جسد در آن یافت نشده است. براساس یک داستان و افسانه ای طرفداران این نظریه بر این عقیده هستند که جسد در تابوتی شیشه ای و از طریق زنجیرهایی در ارتفاع ۵۰ متری از سقف آویزان بوده و پرتوهای نور صبحگاهی از قسمت نورگیر روی گنبد، به جسد می تابیده است که با توجه به مسلمان بودن قابوس نمی توان آن را پذیرفت. البته طبق روایات، در آغاز اسلام پیکر بزرگان را به سقف آویزان می کردند تا مردم فرصت وداع با آن‌ها را داشته باشند و جسد پس از مدتی به آرامگاه انتقال می‌یافت.
گنبد قابوس به عنوان میل راهنما
گنبد قابوس به عنوان میل راهنما نیز از دیگر نظریه های ساخت می باشد. در بخش های مختلف ایران زمین از دیرباز شاهد ساخت برج هایی آجری و بلند هستیم که از آن ها به عنوان میل راهنما یا منار یاد می شود. این بناهای آجری که بر بلندای آن آتش روشن می نمودند معمولا در محدوده اطراف شهرها ساخته می شدند تا مسافران در تاریکی شب بتوانند مسیر خود را به راحتی پیدا کنند. گروهی از باستان شناسان بر این نظرند که در گنبد مخروطی برج، آتشدانی وجود داشته که نور آتش از روزنه آن بیرون می زده است و گنبد قابوس هم نوعی میل راهنما بوده که برای راهنمایی مسافران در دشت کرگان احداث گردیده است.
گنبد قابوس نشان قدرت پادشاه
گنبد قابوس نشان قدرت پادشاه، از دیگر نظریه ها می باشند. در بسیاری از آثار تاریخی، شاهد وجود بناها و کتیبه هایی هستیم که به منظور نشان دادن شکوه و قدرت پادشاهان وقت احداث شده اند که به عقیده برخی باستان شناسان برج گنبد قابوس نیز می تواند یکی از آن ها به عنوان نماد قدرت و عظمت پادشاهی قابوس بن وشمگیر باشد.
نماد ستون کیهان
نماد ستون کیهان نوعی الگوی معماری می باشد که طرفداران این نظریه علت ساخت برج را با پره های مثلثی آجری نشان از نوعی معنا و مفهوم اساطیری در آن می دانند.
دسترسی به گنبد قابوس
دسترسی به گنبد قابوس از خیابان امام خمینی شهرستان گنبد کاووس استان گلستان امکان پذیر می باشد. این جاذبه تاریخی در استان گلستان، شهر گنبد کاووس، خیابان امام خمینی واقع شده است و زمان بازدید از آن نیز در نیمه اول سال از ساعت 8:30 صبح الی 20 شب و در نیمه دوم سال از ساعت 8:30 صبح الی 19 شب امکان پذیر می باشد.
سخن پایانی
برج گنبد کاووس یا برج گنبد قابوس را می توان یکی از جاذبه های تاریخی و باشکوه استان گلستان دانست که سعی کردیم آن را به عنوان یکی از بناهای مهم از لحاظ مهندسی ساخت توضیح دهیم. همچنین این بنا در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی با شماره ۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پیشنهاد می شود در سفر به استان گلستان حتما از این جاذبه دیدنی بازدید نمایید. در ادامه سفر خود در استان گلستان نیز می توانید از دیگر جاهای دیدنی این استان مانند قبرستان خالد نبی، کاخ موزه گرگان، کاخ آقا محمد خان قاجار، آرامگاه مختومقلی فراغی، سرای باقری ها، خانه شیرنگی گرگان، مدرسه عمادیه گرگان، خانه امیر لطیفی (موزه صنایع دستی گرگان)، شهر باستانی جرجان، کاروانسرای قزلق، مسجد جامع گرگان و نرگس تپه گرگان دیدن نمایید که در مقالات گذشته سایت به طور کامل به هر کدام از جاذبه های ذکر شده پرداخته ایم. در آخر تیم تحریریه سایت امیدوار می باشد سفری خوش و هیجان انگیز را در بازدید از این جاذبه گردشگردی گلستان تجربه نمایید.
برچسب ها: جاذبه های گردشگری ایران, جاذبه های گردشگری گلستان, برج گنبد قابوس (برج گنبد کاووس)