این اثر معماری در 1400 سال پیش بسیار ساده و بی آلایش به سبک معماری ساسانی ساخته شده است. استاد پیرنیا سال 1349 در مجله باستان شناسی و هنر چنین می نویسد که : سال ها قبل در راه برگشت از بافق در میان کویر مناره مسجد فهرج نظرم را جلب کرد و برای بازدید از مسجد به داخل روستا رفتم. عده ای از روستاییان در زیر مناره جمع بودند و برای ساختن مسجدی تازه بجای این مسجد که آن را کهنه و فرسوده می دانستند از من کمک خواستند. با مشاهده معماری و گچبری ها که از زیر اندود کاه گلی نمایان بود مرا به گمان انداخت که معبد یا کوشکی در زمان ساسانی بوده که بعدها به مسجد تغییر کاربری داده است. استاد پیرنیا شروع به عکاسی و تحقیق راجه به این بنا می پردازن و همچنین قدمت و ارزش مسجد فهرج را به مردم توضیح داده و از تخریب مسجد منصرف می کنند. این اثر تاریخی در سال 1349 ثبت ملی شده است.
پلان مسجد جامع فهرج یزد
پلان مسجد جامع فهرج یزد بسیار ساده و از نوع شبستانی و فاقد ایوان است . در نگاه اول به دلیل نبود تزئینات کاشیکاری و عدم حضور گنبد و کتیبه مساجد امروزی را در ذهن تداعی نمی کند اما همین سادگی این بنا است که زیبایی آن را چندین برابر کرده است. شبستان این مسجد دارای ستون های مستطیل شکل است و سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دو دهانه دیگر است و این را می توان ویژگی بارز معماری ساخت مساجد ایرانی و دوران اولیه اسلام دانست که دهانه مرکزی به دلیل حضور محراب بزرگتر از دیگر دهانه ها طراحی می کردند. علاوه بر این، آثار باقی مانده از شبستان دیگری به شکل مستطیل در قسمت جنوب غربی به چشم میخورد که برای فصل زمستان طراحی شده است. کارشناسان با توجه به نوع ساخت و مصالح آن بر این عقیده اند که پس از ساخت بنای اصلی به آن افزوده شده است. سادگی این فضای مساجد برگرفته از معماری مسجد پیامبر می باشد. پلان مسجد جامع فهرج یزد دارای دو محراب است که محراب اصلی با عرض 2.32 و ارتفاع 3.24 با استفاده از گچ در دهانه مرکزی شبستان و محراب دوم که کوچکتر می باشد با فاصله کمی در قسمت غربی محراب اصلی قرار دارد. مصالح بکار رفته در بنا خشت و گل می باشد و به لحاظ ساختمانی جزء معماری گلین محسوب می شود. قسمت هایی از بنا با استفاده از پوسته ی نازکی از گچ پوشیده شده است. در قسمت های محدودی از مسجد آجر نیز بکار رفته است. از پویایی و سرزندگی این بنا این است که با گذشت این همه سال از ساخت بنا هنوز کاربری آن حفظ شده است و مردم برای عبادت به این بنا مراجعه می کنند و زندگی این اثر معماری ایران و جهان اسلام حفظ شده است.
مناره و ورودی مسجد جامع فهرج یزد
مناره مسجد جامع فهرج یزد از نوع استوانه ای می باشد و در قسمت شمال غربی بنا قرار دارد و چندین اتاق در مجاورت آن قرار دارد. پله هایی مارپیچ برای مناره ساخته شده است که پس از طی کردن این مسیر می توان وارد رواق شد. در مورد قدمت ساخت مناره این بنا استاد پیرنیا بر این نظر بوده اند که الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری می باشد و از دیگر کارشناسان و معماران مانند مهرداد شکوهی نیز قدمت مناره را به قرن چهارم هجری دانسته است. مسجد فهرج دارای سه ورودی مجزا می باشد که ورودی اصلی آن ورودی کنونی مسجد و درب اصلی در سمت جنوب غربی می باشد. دو ورودی دیگر در قسمت شرقی قرار دارند که در حال حاضر یکی از آن ها مسدود است.سبک ورودی های مسجد از روش های معماری اعراب است و دارای سبک معماری ساسانیان می باشد که از آجر های خشتی بزرگ با گوشه سازی های بیضی شکل و طاق گهواره ای بنا شده است.
